Sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. W szczególności każde z rodziców może zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, a także zwrócić się do sądu opiekuńczego lub innego właściwego organu władzy publicznej o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej. Katarzyna Syroka-Marczewska, Prawnik Potrzebujesz porady? Uwagi ogólne Dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Każdy z rodziców jest uprawniony i zobowiązany do jej wykonywania, jeżeli nie została mu ona odebrana, ani ograniczona. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie, natomiast w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra. Władza rodzicielska, ze względu na swój charakter, wykazuje jako prawo podmiotowe szczególne cechy. Jej zasadniczą właściwość stanowi to, że jej atrybuty są zarazem obowiązkiem rodziców, podstawowym zaś celem jest funkcja ochronna względem dziecka . Należy podkreślić, że władza rodzicielska ma charakter prawa niezbywalnego i niedziedzicznego. Zgodnie z art. 95 § 3 kro władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny . Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych. Poprzez dobro dziecka należy rozumieć zapewnienie dziecku wszystkich tych wartości, które są konieczne do jego prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego. Zgodnie z orzecznictwem do pieczy nad osobą dziecka należy przede wszystkim obowiązek i prawo do wychowania dziecka, dbałość o rozwijanie zdolności i talentów, zapewnienie odpowiedniego poziomu wiedzy wg zdolności i predyspozycji dziecka, wpajanie zasad moralnych i zasad współżycia społecznego, kształtowanie prawego charakteru, obowiązek i prawo kierowania dzieckiem ( określenie miejsca pobytu, odebranie od osoby nieuprawnionej, czasowe powierzenie dziecka innej osobie, wybór szkoły, zajęć pozalekcyjnych, kontrola spędzania wolnego czasu, udzielanie dziecku pomocy i rady przy podejmowaniu przez nie decyzji, oddziaływanie na dziecko własnym przykładem i autorytetem), obowiązek zapewnienia dziecku środków na jego utrzymanie, poprzez zabezpieczenie warunków życia niezbędnych dla rozwoju dziecka, zapewnienie wyżywienia, odzieży, warunków mieszkaniowych, opieki lekarskiej, poczucia bezpieczeństwa polegającym na emocjonalnym wsparciu, bliskości i akceptacji oraz obowiązek dbałości o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka . Uzależnienie rodziców a decyzje sądów Sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. W szczególności każde z rodziców może zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, a także zwrócić się do sądu opiekuńczego lub innego właściwego organu władzy publicznej o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej. Rozstrzygnięcia dotyczące pieczy nad małoletnimi dziećmi mają przede wszystkim służyć ich dobru. Jednak mimo tego, iż dobro dziecka stanowi nadrzędne wskazanie, nie można przy stosowaniu przepisów o władzy rodzicielskiej wykluczyć interesu rodziców . Swoje oczekiwania i uprawnienia wynikające z władzy rodzicielskiej rodzice mogą uwzględniać i realizować jedynie w taki sposób i w takim zakresie, który nie prowadzi do kolizji z dobrem dziecka. Stosunki między rodzicami a dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską mają szczególny charakter w tym znaczeniu, że o stopniu staranności rodziców przy jej wykonywaniu decyduje dobro dziecka . Jak już wspomniano, każdy z rodziców jest uprawniony i zobowiązany do wykonywania władzy rodzicielskiej, chyba że, została mu ona odebrana albo ograniczona. Decyzję w tym zakresie każdorazowo podejmuje sąd. Uzależnienie rodziców lub jednego z rodziców od substancji psychotropowych lub środków odurzających bez wątpienia może wpłynąć na rozstrzygnięcie sądu w zakresie władzy rodzicielskiej, ale należy pamiętać, że konkretna decyzja będzie uwarunkowana okolicznościami sprawy i zebranym materiałem dowodowym. Najczęstszym sposobem uzyskania szczegółowej wiedzy o relacjach panujących w rodzinie, jak i określenia predyspozycji i kompetencji członków rodziny do zajmowania się dziećmi jest skierowanie do opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów. Od dnia 1 stycznia 2016 roku obowiązuje ustawa , zgodnie z którą istniejące dotychczas rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne stały się opiniodawczymi zespołami sądowych specjalistów, działającymi w strukturze sądów okręgowych. Ich zadaniem jest sporządzanie, na zlecenie sądu lub prokuratora, opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich. Zespoły na zlecenie sądu prowadzą także mediacje, przeprowadzają wywiady środowiskowe w sprawach nieletnich oraz prowadzą poradnictwo specjalistyczne dla małoletnich, nieletnich i ich rodzin. Ograniczenie władzy rodzicielskiej Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Zgodnie z KRO, rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie. W braku porozumienia, sąd uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Orzeczenie ograniczające władzę rodzicielską jednego z rodziców na podstawie art. 107 kro może obejmować np. decyzje związane ze zmianą miejsca pobytu dziecka, leczeniem, edukacją szkolną i pozaszkolną, wyjazdami za granicę, posiadaniem przez dziecko paszportu. Mimo że żaden przepis nie określa podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania o ograniczenie władzy rodzicielskiej nie można przyjąć, iż postępowanie w tym przedmiocie może być wszczęte tylko z urzędu. W ocenie Sądu Najwyższego, należy przyjąć, że postępowanie to może być wszczęte także na wniosek każdego z rodziców małoletniego dziecka . Legitymację tych osób do zainicjowania postępowania w tym zakresie należy wywieść z natury władzy rodzicielskiej, która przysługuje obojgu rodzicom . Sąd podejmując decyzję, kieruje się dobrem dziecka, które jest wartością nadrzędną i tym samym podlega szczególnej ochronie. Dobro dziecka może być zagrożone przede wszystkim z powodu niewłaściwego wykonywania władzy rodzicielskiej, które może polegać na: zaniedbywaniu potrzeb dziecka, nieodpowiednim dbaniu o jego zdrowie, zaniechaniu realizacji obowiązku szkolnego, pozostawienie dziecka bez właściwej opieki, doprowadzenie do sytuacji powstania zagrożenia zdrowia lub nawet życia dziecka. Dla przykładu, Sąd Okręgowy w Elblągu, przyznał władzę rodzicielską ojcu małoletniej, ponieważ porównując sytuację materialną i bytową rodziców małoletniej, stosownie do art. 133 kro uznał, iż ojciec ma możliwość podjęcia dodatkowego zatrudnienia po odbyciu godzin praktyki celem uzyskania dochodów, które pozwolą mu na partycypowanie w kosztach utrzymania dziecka. Ponadto sąd uznał, że ojciec jest młodym, zdrowym człowiekiem w wieku produkcyjnym i przy dołożeniu starań jest w stanie znaleźć przynajmniej dorywcze zatrudnienie. W ocenie sądu, matka dziecka obecnie nie ma żadnych możliwości zarobkowych, ponieważ kontynuuje ona naukę, a swój obowiązek alimentacyjny wykonuje wobec córki poprzez osobiste starania o jej wychowanie i utrzymanie, pozostając na utrzymaniu rodziców . W inne sprawie, sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej matce, ograniczając władzę ojcu do współdecydowania w najistotniejszych sprawach dziecka, takich jak wybór zawodu i sposobu leczenia . Podstawą faktyczną orzeczenia stało się ustalenie, że od czasu wyroku rozwodowego stosunek syna do ojca uległ zmianie. Małoletni chce wprawdzie utrzymywać kontakty z obu rodzicami, ale pragnie mieszkać z matką. Ojciec bowiem stosował wobec niego zbyt rygorystyczne, aczkolwiek dopuszczalne, metody wychowawcze, które nadmiernie ograniczały swobodę dziecka, w aktualnym okresie jego dorastania do pełnoletności. Ustalenia te poczynił sąd na podstawie opinii Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego. Decydujące znaczenie miało dobro dziecka, tj. wybranie wśród istniejących warunków – w jakich dziecko mogłoby przebywać – tych, które gwarantują lepsze możliwości jego rozwoju duchowego, psychicznego i fizycznego. Znaczenie miało także wyrażone zdanie przez samego małoletniego, który nie chcąc zrywać kontaktów z ojcem, chciał jednak powrócić do matki i z nią przebywać na co dzień. W judykaturze przyjęto, z powołaniem się na art. 12 Konwencji o prawach dziecka oraz art. 573, 574 i 576 § 2 kpc, że kierując się celowością, przy uwzględnieniu stopnia dojrzałości małoletniego oraz charakteru sprawy opiekuńczej, właściwy sąd powinien zapoznać się ze stanowiskiem tego małoletniego, mając na względzie jego dobro . W ocenie Sądu Rejonowego dla miasta stołecznego w Warszawie, dobro dziecka przemawia za powierzeniem władzy rodzicielskiej matce i ograniczeniem tej władzy ojcu, ponieważ między stronami istnieje silny konflikt uniemożliwiający wspólne wykonywanie władzy rodzicielskiej. W trakcie postepowania ustalano, że ojciec zbyt mało czasu i uwagi poświęcał córce, lekceważył jej potrzeby twierdząc, że nie będzie podporządkowywał się pięciolatce i taka postawa wskazuje, że nie rozumie on swojej pięcioletniej córki, nie liczy się z jej zdaniem i potrzebami dziecka, nie daje dziecku wsparcia, lecz usiłuje jedynie podporządkować sobie dziecko dla własnej wygody. Małoletnia zamieszkuje z matką, znajduje się pod jej stałą opieką i to matka zdaniem sądu winna decydować o bieżących kwestiach dotyczących córki, ponieważ na co dzień stale się nią opiekuje. Sąd ustalił jednocześnie, że ojciec ma prawo współdecydowania o istotnych sprawach dziecka w zakresie edukacji, majątku dziecka, religii, podejmowania planowanych zabiegów operacyjnych, zasadach wychowania, organizacji wypoczynku oraz do prawa do informacji o podejmowanym przez matkę leczeniu dziecka oraz do zapisywania i odbywania wizyt lekarskich, w czasie, w którym ojciec sprawuje opiekę nad córką jeśli tego wymaga jej stan zdrowia. Pozwoli to ojcu na nawiązanie współpracy z matką dziecka w istotnych sprawach dziecka o ile ojciec wykaże się chęcią porozumienia się z nią i szukania wspólnych rozwiązań dla dobra dziecka. Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić wskutek złożenia wniosku przez jednego z rodziców, złożenia wniosku przez każdego, kto posiada odpowiednią wiedzę na temat okoliczności uzasadniających, iż dziecku dzieje się krzywda w wyniku nienależycie sprawowanej władzy rodzicielskiej (np. w przypadku uzasadnionych przypuszczeń o biciu, zaniedbaniu lub niedożywieniu dziecka) oraz wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu . Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej może zostać złożony między innymi przez placówki oświatowe, policję, opiekę społeczną, organy samorządu oraz administracji rządowej, organizacje i placówki sprawujące opiekę nad dzieckiem . Pozbawienie władzy rodzicielskiej Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców. Przez trwałą przeszkodę uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu istnienia tej przyczyny, albo będzie ona istniała przez długi czas . Można tu wskazać takie sytuacje, jak pobyt rodzica w zakładzie karnym w celu odbycia wieloletniej kary pozbawienia wolności, wyjazd za granicę na stałe przy jednoczesnym całkowitym braku zainteresowania pozostawionym w kraju dzieckiem, choroba nierokująca ustąpienia lub remisji, wyłączająca możliwość wykonywania władzy rodzicielskiej. Nadużywanie władzy rodzicielskiej polega na wysoce nagannym zachowaniu się rodzica wobec dziecka, np. stosowaniu kar cielesnych, nadmiernym karceniu, zmuszaniu do nieodpowiedniej pracy, nakłanianiu do popełnienia przestępstwa . Nie nadużywa władzy rodzicielskiej ojciec, który – kierując się uczuciem do dziecka – odmawia zgody na przysposobienie dziecka przez męża matki dziecka, choćby dziecko było wychowywane w nowej rodzinie należycie i było do swego ojczyma przywiązane . Za nadużycie władzy rodzicielskiej i rażące zaniedbywanie wynikających z niej obowiązków można uznać celowe izolowanie dziecka od drugiego rodzica i jego psychiczne sobie podporządkowanie . Warto w tym kontekście zauważyć, że nadużycie władzy rodzicielskiej nie musi zachodzić bezpośrednio wobec dziecka. Sąd Najwyższy uznał, że: „agresywne zachowanie, stan nietrzeźwości, grożenie matce, zakłócanie spokoju domowego, wszystkie te zachowania uczestnika są manifestowane w obecności dziecka, nie można więc twierdzić, że pozostawały poza sferą oddziaływania na nie i to oddziaływania bezpośredniego. Z poczynionych ustaleń wynika, że uczestnik nie narzuca sobie jakichkolwiek ograniczeń w związku z obecnością dziecka, co oznacza, iż nie poczuwa się w żadnej mierze do troski o jego uczucia, świadomie naraża je na nieuniknione, negatywne przeżycia. Wszystko to stwarza stan poważnego zagrożenia dla prawidłowego rozwoju dziecka” . Nadużywanie władzy rodzicielskiej zachodzi także wówczas, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka . W ocenie Sądu Najwyższego, rażące zaniedbywanie obowiązków to zaniedbywanie poważne lub wprawdzie zaniedbywanie o mniejszej wadze, lecz nacechowane nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością . Za naruszenie obowiązków wobec dziecka można uznać uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych, nadużywanie alkoholu, nadużywanie narkotyków, uprawianie przestępczego procederu . Rażące zaniedbywanie obowiązków może również polegać na całkowitym zerwaniu więzi z dzieckiem, braku zainteresowania jego losem, wieloletnim nieutrzymywaniu kontaktów z dzieckiem z przyczyn leżących po stronie rodzica. Prowadzenie pasożytniczego trybu życia i nadużywanie alkoholu, którego następstwem jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, i skazanie uczestnika na karę długoletniego pozbawienia wolności wypełnia przesłanki art. 111 § 1 kro . Skutek w postaci pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd może zastosować jedynie w przypadku, kiedy oceni, że te zaniedbania rodzicielskie, które tutaj występowały, są rażące. Sąd nie może zbyt pochopnie pozbawiać władzy rodzicielskiej. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że jako rażące sąd ocenić może zaniedbania wieloletnie, długotrwałe, krzywdzenie dziecka, bicie, spowodowanie urazów dziecka, długoletnie nadużywanie alkoholu, patologie rodzinne, na przykład przestępczość, w którą dany rodzic popada, pozbawienie wolności, opuszczenie dziecka . Pozbawienia władzy rodzicielskiej z powodu rażącego zaniedbywania obowiązków względem małoletniego dziecka upoważnia Sąd tylko takie zaniedbanie obowiązków względem dziecka, które mogą być zakwalifikowane jako rażące. Muszą to być więc zaniedbania poważne lub zaniedbania o mniejszej wadze, lecz nacechowane nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością . Jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, ustanawia się dla dziecka opiekę (art. 94 § 3 kro). Uwagi końcowe Ograniczenie/pozbawienie władzy rodzicielskiej w żaden sposób nie wpływa na istnienie obowiązku alimentacyjnego względem małoletniego. Obowiązek ten wynika bowiem nie z wykonywania władzy rodzicielskiej, ale z samego faktu pokrewieństwa z małoletnim. Sąd opiekuńczy ma obowiązek wskazać tego z rodziców, któremu powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej. Powinien kierować się przy tym kwalifikacjami podmiotowymi obojga rodziców, uwzględniając także ich zdolności wychowawcze . Okoliczność, że jeden z rodziców jest uzależniony od narkotyków może wpłynąć na powierzenie władzy rodzicielskiej drugiemu, ale jak już wspomniano decydujące będą okoliczności danej sprawy. Należy odróżnić sytuację, w której rodzic leczył się odwykowo i jego uzależnienie jest przeszłością od sytuacji, w której uzależnienie trwa, a rodzic jest ponadto agresywny i nie zajmuje się swoim dzieckiem. W każdym wypadku należy ocenić, które z rodziców daje lepszą gwarancję wychowania dziecka na prawego człowieka i obywatela. Ważny jest także dotychczasowy, wzajemny stosunek rodziców zarówno do siebie, jak i do dziecka, a ponadto czy jedno z rodziców nie wpaja dziecku uczucia niechęci lub nienawiści do drugiego i jego otoczenia . W określonych sytuacjach, sąd opiekuńczy może zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń. Istnieje także możliwość poddania wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego. W ocenie Sądu Najwyższego, o tym, jakie orzeczenie należy wydać w sprawach dotyczących sprawowania władzy rodzicielskiej nad dziećmi powinno decydować dobro dziecka, a nie dobro rodziców bądź jednego z nich .